Boże Narodzenie należy do najważniejszych świąt w tradycji chrześcijańskiej. Od IV wieku obchodzone jest jako pamiątka narodzin Jezusa Chrystusa i mimo że dokładna data tego wydarzenia nie jest znana, ustalono, że przypada na 25 grudnia. Z biegiem czasu święta te zaczęły funkcjonować nie tylko jako uroczystość religijna, lecz także jako zjawisko kulturowe o szerokim, międzynarodowym zasięgu. Dziś Boże Narodzenie łączy ludzi poprzez wspólne symbole, zwyczaje i charakterystyczną atmosferę, niezależnie od stopnia ich religijności.
Boże Narodzenie w Polsce
W polskiej tradycji szczególne znaczenie ma Wigilia Bożego Narodzenia obchodzona 24 grudnia. Kiedyś wierzono, że ten dzień w pewien sposób zapowiada przyszłość, stąd powiedzenie: „Jaka Wigilia, taki cały rok”. Gdy na niebie pojawia się pierwsza gwiazdka, cała rodzina zasiada do wieczerzy wigilijnej. Stół przykryty jest białym obrusem, pod którym kładzie się sianko na znak ubóstwa, jakiego doświadczył nowonarodzony Jezus. Tradycyjnie powinno się podać dwanaście postnych potraw, a wszyscy domownicy powinni spróbować każdej z nich, aby niczego im nie zabrakło w nadchodzącym roku. Przy stole zostawia się także puste miejsce, które w zależności od regionu symbolizuje obecność zbłąkanego wędrowca lub zmarłego członka rodziny. Przed wieczerzą domownicy składają sobie życzenia, w trakcie których dzielą się opłatkiem. Ten zwyczaj, znany w Polsce od XVIII wieku, początkowo był praktykowany głównie wśród szlachty rzymskokatolickiej, a od XIX wieku rozpowszechnił się w innych warstwach społeczeństwa. W każdym domu ubierana jest choinka - tradycję tę przejęto z Niemiec na przełomie XVIII i XIX wieku. Po wieczerzy śpiewa się kolędy, a w niektórych regionach, jak Podkarpacie, Podlasie czy Małopolska, domy wciąż odwiedzają kolędnicy, którzy składają gospodarzom życzenia, a w zamian otrzymują drobne dary - pieniądze lub słodycze. O północy całe rodziny udają się do kościoła na uroczystą mszę świętą – pasterkę.
Pierwszy dzień świąt, 25 grudnia, tradycyjnie spędzano w domu, w spokoju i skupieniu. Unikano prac domowych, takich jak gotowanie, sprzątanie czy rozpalanie ognia, ponieważ naruszałyby wyjątkowy charakter czasu świątecznego. Wierzono, że zbyt długi odpoczynek w łóżku może źle wpływać na zdrowie ludzi, zwierząt i przyszłe plony. Jedyną dozwoloną czynnością było nakarmienie zwierząt.
Współcześnie, nawet jeśli ktoś nie jest osobą religijną, wciąż kultywuje tradycje polskich świąt: ubiera choinkę, przygotowuje potrawy wigilijne, dzieli się opłatkiem i śpiewa kolędy. Prezenty w różnych regionach przynosi i zostawia pod choinką Gwiazdor (Kujawy), Aniołek (Małopolska i Podkarpacie), Dzieciątko Jezus (Śląsk) lub Święty Mikołaj (inne części kraju).
Boże Narodzenie w Europie Zachodniej i Południowej
Poza Polską święta mają często mniej religijny charakter, choć tradycje chrześcijańskie w innych krajach są wciąż obecne. W Europie Zachodniej dominują zwyczaje świeckie, a centralnym elementem są rodzinne spotkania i wspólne posiłki.
W Wielkiej Brytanii nie obchodzi się Wigilii Bożego Narodzenia - główne święto przypada 25 grudnia, jest to tzw. Christmas Day. W domach ubierane są choinki, a prezenty Święty Mikołaj zostawia w świątecznych skarpetach. W południe całe rodziny zasiadają do uroczystego obiadu, który obejmuje pieczone ziemniaki, indyka z sosem i karmelizowaną marchewką oraz słodki deser. Od 1932 roku w Boże Narodzenie o godzinie 15.00 wygłaszane jest Przemówienie Królewskie (The Royal Christmas Message). Dzień później, 26 grudnia, w Wielkiej Brytanii rozpoczynają się popularne wyprzedaże.
W Niemczech przygotowania do świąt zaczynają się z początkiem Adwentu. Na drzwiach domów pojawiają się wieńce adwentowe, a choinka - ozdobiona między innymi piernikami - jest ważnym elementem dekoracji. Z Niemiec pochodzi również tradycja kalendarzy adwentowych, które pierwotnie miały charakter religijny i pozwalały dzieciom codziennie odliczać dni do świąt. Niemieckie rodziny zbierają się na kolacji wigilijnej, podczas której nie może zabraknąć sałatki ziemniaczanej z kiełbaskami. Prezenty przynosi Święty Mikołaj lub Dzieciątko Jezus i pozostawia je na stole. Niemcy składają sobie życzenia, ale nie dzielą się opłatkiem - pod talerze wkładają monety na przyszły rok. Wiele czasu spędzają również na jarmarkach bożonarodzeniowych, które rozpoczynają się już w listopadzie i trwają aż do stycznia. Podobne zwyczaje panują w Austrii, gdzie jarmarki są równie popularne, a świątecznym daniem jest nadziewana kasztanami, cebulą, bułką i pietruszką gęś podawana z czerwoną kapustą. Prezenty w tym kraju zostawia pod choinką Dzieciątko Jezus.
Tradycją krajów Zachodniej Europy są wspomniane jarmarki bożonarodzeniowe, będące połączeniem handlu, kultury i wspólnego spędzania czasu. W ostatnich latach podobne wydarzenia coraz częściej organizowane są także w Polsce.
W Europie Południowej święta mają bardziej rodzinny charakter. We Włoszech Wigilia nie jest obchodzona tak uroczyście jak w Polsce, a prezenty przynosi dzieciom Święty Mikołaj. 25 grudnia centralnym punktem dnia jest uroczysty obiad, natomiast 26 grudnia odwiedza się rodzinę. W Hiszpanii okres bożonarodzeniowy rozpoczyna się 22 grudnia losowaniem nagród w wielkiej loterii świątecznej. W domach pojawia się szopka i choinka, a Wigilię spędza się, ucztując przy różnego rodzaju mięsach i owocach morza. Domownicy dzielą się turrónem – słodkim nugatem z miodu, orzechów i migdałów. Prezenty dzieci otrzymują dopiero 6 stycznia, w święto Trzech Króli, od Melchiora, Kacpra i Baltazara.
W Portugalii kolacja wigilijna serwowana jest wieczorem, a składa się na nią dorsz z ziemniakami, jajkami i kapustą. W drugi dzień świąt spożywa się mięsa, m.in. pieczonego indyka. Ważnym elementem stołu są słodycze, w tym Bolo Rei – ciasto z owocami i orzechami, w którym czasem piecze się ziarenko bobu. Osoba, która je znajdzie, w kolejnym roku powinna zadbać o ciasto dla najbliższych. Symbolizuje ono dary Trzech Króli: owoce – mirrę, złocisty kolor – złoto, zapach – kadzidło. W wieczór wigilijny Portugalczycy uczestniczą w tzw. mszy koguta (Missa do Galo), a po jej zakończeniu dzieci otrzymują prezenty przynoszone przez Pai Natal i Dzieciątko Jezus.
Boże Narodzenie w Polsce i innych krajach europejskich różni się szczegółami. W Polsce najważniejsze są: Wigilia, opłatek, postne potrawy i pasterka. W Europie Zachodniej akcent kładzie się na spożywanie wspólnych posiłków, ubieranie choinki i organizację jarmarków, a w krajach południowych – na rodzinne spotkania i przygotowywanie wyjątkowych potraw. Ale mimo różnic, święta zawsze pozostają czasem bliskości i wspólnego przeżywania wyjątkowych chwil w rodzinnym gronie.
fot. M.Piłat
Dr Beata Maksymiuk - adiunkt w Instytucie Nauk o Kulturze UMCS, kulturoznawczyni i bibliotekoznawczyni, doświadczona badaczka terenowa. Jej zainteresowania naukowe koncentrują się wokół kultury tradycyjnej wschodniego pogranicza Polski, ze szczególnym uwzględnieniem południowego Podlasia oraz obrzędowości dorocznej i rodzinnej. Od 2011 roku członek zespołu redagującego wydawaną pod auspicjami Instytutu Sztuki PAN w Warszawie serię „Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały”(t. 4: Lubelskie, 2011; t. 5: Podlasie, 2012, 2016; t. 6: Kurpie, 2025). Współpracuje przy projektach badawczych realizowanych m.in. w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Polskim Towarzystwie Ludoznawczym we Wrocławiu oraz Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. Autorka książki Wesela z pogranicza kultur i religii. Obszar południowego Podlasia (Lublin 2025) oraz licznych publikacji dotyczących kultury ludowej i jej dokumentowania.
Komentarze